Burzenin - rys historyczny

Kościół pw. św. Wojciecha i św. Stanisława w Burzeninie
Kościół pw. św. Wojciecha i św. Stanisława w Burzeninie

Pierwsza wzmianka źródłowa z 1344 r. dotyczy targów i komory celnej. Wynika z niej, że już wówczas istniało tu miasto, a co najmniej osada targowa. Otóż wtedy to król Kazimierz III Wielki w Burzeninie zwolnił mieszczan z Brzeźnicy od opłat mostowych i targowych. Za datę lokacji przyjmuje się rok 1378, gdy Ludwik Węgierski na prośbę Spytka z Burzenina, stolnika sieradzkiego, zwolnił mieszkańców na 5 lat z podatków. W 1419 r. Władysław Jagiełło odnowił prawa miejskie Burzenina. Pozwolił w tym dokumencie na jeden jarmark w roku i cotygodniowe targi, odbywające się w każdą środę. W poł. XVI w. mieszkało tu 15 rzemieślników. Położony przy szlaku solnym, aż do XVI w. czerpał Burzenin zyski z tranzytu handlu solą. Nie rozwinął się jednak nigdy w znaczący ośrodek miejski. Pod koniec XVIII w. mieszkało tu 144 mieszkańców w 45 domach. Liczne epidemie i tragiczny dla Polski wiek XIX przyczyniły się do odebrania Burzeninowi praw miejskich w 1870 r. W okresie II wojny światowej mieszkańcy wsi zostali wysiedleni ze względu na zorganizowany tu poligon niemieckich wojsk pancernych.

 

Po wojnie Burzenin uległ znacznym przemianom. Miejscowość została zelektryfikowana, wybudowano też pierwszy wodociąg. W gminie zmodernizowano i pokryto asfaltem drogi wojewódzkie i powiatowe. Oddano do użytku dwie przychodnie lekarskie i nową szkołę podstawową oraz Dom Pomocy Społecznej w Witowie. W Burzeninie powstał duży zakład włókienniczy i Spółdzielnia Kółek Rolniczych, a w Strumianach stadion i kilka zakładowych ośrodków wypoczynkowych. W 1984 roku oddano też do użytku nowy betonowy most na Warcie a w miejscowości Grabówka w 1986 roku wzniesiony został nowy kościół.

Po przemianach ustrojowych w 1989 roku duże zmiany nastąpiły również w Gminie Burzenin. Nie funkcjonuje już co prawda Spółdzielnia Kółek Rolniczych i państwowa firma włókiennicza, powstały jednak mniejsze prywatne zakłady konfekcjonowania dzianin, młyn, masarnia, piekarnia i liczne sklepy. Sprywatyzowane też zostały byłe zakładowe ośrodki wypoczynkowe. Reaktywowany samorząd gminny wybudował oczyszczalnię ścieków w Burzeninie i nowe ujęcie wody w Grabówce oraz budynek gimnazjum w Burzeninie. Gmina została już prawie cała zwodociągowana i połączona siecią telefoniczną. Rozbudowywana jest siec kanalizacyjna. Powstała nowa strażnica OSP w Woli Będkowskiej, pozostałe są rozbudowywane i modernizowane. Przy Szkole Podstawowej w Waszkowskiem i Publicznym Gimnazjum w Burzeninie powstały nowe sale gimnastyczne, a w centrum Burzenina zbudowany został nowy budynek, w którym mieści się Gminny Dom Kultury i Gminna Biblioteka Publiczna. Rozwija się tez budownictwo indywidualne - szczególnie w miejscowości Strumiany.

 

Cennym zabytkiem jest murowany kościół pw. św. Wojciecha i św. Stanisława w Burzeninie, fundowany w 1642 r. przez Stanisława Pstrokońskiego, biskupa chełmińskiego. Zbudowany na miejscu poprzedniego, który w dokumentach z początku XIV w. określony już był jako stary. Obecny kościół, pierwotnie jednonawowy, w 1917 r. rozbudowany o nawy boczne, jest bazyliką z węższym i niższym prezbiterium, zamkniętym półkolistą absydą. Od zach. 5-kondygnacyjna wieża. Sklepienie kolebkowe z lunetami, na gurtach o późnorenesansowej dekoracji stiukowej typu kalisko-lubelskiego. Z prezbiterium do zakrystii prowadzi wejście przez barokowy marmurowy portal z herbem Poraj i epitafium zmarłych członków rodziny Pstrokońskich w zwieńczeniu. W kaplicy Matki Bożej barokowy marmurowy portal, z tablicą erekcyjną kościoła z 1642 r. Ołtarze barokowe. Na belce tęczowej krucyfiks barokowy z XVIII w. Krata kuta żelazna z przełomu XVII i XVIII w. Misa chrzcielna gotycka z XV w. W archiwum kościelnym księgi chrztów od 1826 r. i ślubów od 1830 r.

Cmentarz przykościelny otoczony murem o charakterze obronnym z wnękami od wewnątrz i otworami strzelniczymi o wykroju kluczowym.

Przy ul. Kościelnej stoi dawna synagoga (obecnie magazyn). Żydowski cmentarz był usytuowany w pobliskiej wsi Sambórz.

Na rynku stoi pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego, odsłonięty 15 VIII 1991 r. Poprzedni pomnik, odsłonięty 19 marca 1928 r., przetrwał okupację niemiecką, a został zniszczony po wojnie.

Na pd. od wsi, w odległości ok. 700 m od kościoła, na lewym brzegu rzeki Warty, widoczne fragmenty ruin obronnego dworu Burzeńskich z okresu wczesnego renesansu. Była to konstrukcja kamienno-ceglana.

Przy szosie do Szynkielowa wychodne wapieni jurajskich eksploatowane do niedawna w kamieniołomach.

 

Z Burzenina do miasta Warty prowadzi znakowany kolorem niebieskim pieszy szlak turystyczny "Szlak walk nad Wartą w 1939 R.".

Dwór obronny w Burzeninie

Dwór obronny w Burzeninie, zwany przez miejscowych zamkiem zaczęto wznosić w pierwszej połowie XVI wieku. Sama miejscowość pojawiła się po raz pierwszy w źródłach w roku 1344. Burzenin, potem podniesiony do rangi miasta stanowił centrum klucza majątkowego rodu Burzeńskich. To właśnie z przedstawiecielem tej rodziny, podskarbim Hieronim Burzeńskim wiąże się powstanie dworu.

Była to trójkondygnacyjna budowla o wymiarach 13,5 x 15,5 metra z czterema izbami w przyziemiu. W XVII wieku dwór powiększył swe rozmiary. Wtedy miasto stało się własnością rodu Pstrokońskich. "Zamek" został rozbudowany przez Spytka Rogacjana Pstrokońskiego. Tutaj jest pena niejasność, ponieważ niektóre źródła podają, że trzecią kondygnację wzniesiono dopiero w tym czasie. Pewne jest natomiast, że wzniesiono wtedy wieżę bramną. W XVIII wieku w przyziemiu mieściły się piwnice i parter, gdzie znajdowała się sień, duża izba stołowa z dwoma alkierzykami, dwie sklepione izby, zwane skarbcami. Na piętrze znajdowała się "sień górna" i dwie izby, z których jedna miała pięć, a druga sześć okien. Trzecia kondygnacja była poddaszem. Do dworu przybudowana była drewniana kuchnia. W XIX wieku "zamek" rozebrano.

Dwór był świadkiem wielu wydarzeń. 17 kwietnia 1587 roku odbył się w nim zjazd szlachty sieradzkiej, która opowiedziała się za wyborem Zygmunta Wazy na króla Polski. Odrzucono jednocześnie roszczenia do tronu Maksymiliana Habsburga. W 1711 roku na miasto po raz drugi napadli Szwedzi (pierwszy raz w 1704 r.). Dworu bronił wtedy Wojciech Pstrokoński, stolnik sieradzki, brat wspomnianego już inicjatora rozbudowy "zamku", Rogacjana. Najeźdzcom nie udało się zdobyć dworu, więc go splądrowali i spalili. Wojciech natomiast dostał się do niewoli, z której niebawem uciekł.

 

Relikty budowli znajdują się nad starorzeczem Warty, około 750 metrów od rynku w Burzeninie. Miasteczko położone jest około 20 km od Sieradza, w którym trzeba znaleźć ul. Krakowską. Prowadzi ona do samego Burzenina. Jadąc od strony Łodzi, można z Łasku kierować się na Wieluń (ulicą Widawską). W Widawie, w rynku należy skręcić na Sieradza. Analogicznie trzeba zrobić jadąc z Wielunia do Łasku, dojeżdżając do Widawy.(2005-2008)

Urzędnicy stanu cywilnego w dobie napoleońskiej (1808-1825):

 

Wawrzyniec Mikołajewski 1808-1810

...

Antoni Krajczewicz 1813-1820

Szymon Lewandowicz 1820-1825

Burmistrzowie Burzenina:

 

Piotr Bakowicz 1820

Hermenegilda Korzydłowski 1827

Parafia pw. św. Wojciecha i Stanisława w Burzeninie

Kościół p.w. śś. Wojciecha i Stanisława wzniesiony w latach 1642-1643 za sprawą biskupa chełmińskiego, Stanisława Pstrokońskiego na miejscu starszej świątyni. Przebudowano go w 1917 roku.

Budowlę otacza mur obronny z wnękami strzelniczymi z XVII wieku.. W murze znajduje się barokowa brama z XVIII wieku.

Księża:

1673-xxxx - Adam Ligecki

1718-xxxx - Jan Bolkowski dziekan kościoła kolegiackiego wieluńskiego

 

1826-1835 - Franciszek Koźmiński (zm. 1841 w Burzeninie)

1835-1856 - Wincenty Krupski

1856-1868 - Michał Jarmicki

1868-1869 - Zieliński (administrator)

1869-1869 - Roman ?Szlosman?

1869-1869 - Edward Pawłowski

1869-1871 - Michał Nowodworski, Tomasz Rzekanowski ?

1871-1877 - Teofil Ojrzanowski

1877-1886 - Konstanty Puchalski

1886-1897 - I. Bromski

1897-1898 - K[azimierz?] Pęcherski

1898-1898 - Feliks Mikulski ?

1899-1913 - Józef Szymanowski (przynajmniej do 1913 r.)

Organiści:

 

1816-1827 - Szymon Jędrzejewski (1816, 1818, 1825, 1827)

1835-xxxx - Paweł Perski

1836-1849 - Jan Nepomucen Perski, syn Wojciecha z Iwanowic

...

1857-xxxx - Paweł Kuźnik

Terytorium parafii.

 

Jan Łaski wymienia w Liber Beneficiorum następujące miejscowości podległe par. w Burzeninie:

 

Buzenyn, Moyaczovicze, Jaroczicze, Grabowska, Sczawno, Sczawyenska Volya, Praszmow, Strzalky, Thyczyn, Lgotha, Vythow, Zamoszczye, Wyelgawyesz.

 

W aktach urodzeń z lat 1839-1841 występują:

 

Jarocice, Majaczewice, Wolnica Grabowska, Wielka Wieś, Tyczyn, Witów, Strzałki, Będków, Grabówka, Ligota, Strumiany, Burzenin, Prażmów, Szczawno, Redzyń, Wolka Będkowska, Buyny, Bagna, Nieczuj, Korzeń, Kopanina, Wolnica, Reszów, Sęk, Wola Szczawińska.

 

Przypuszczalny zasięg par. Burzenin w latach 1839-1841
Przypuszczalny zasięg par. Burzenin w latach 1839-1841

Gmina żydowska w Burzeninie

Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Burzeninie pochodzą z 1794 r. W tym roku w Burzeninie żyło 10 Żydów. W 1827 r. w mieście żyło 130 Żydów, stanowiąc 25% ogółu mieszkańców. W 1857 r. żyło 241 Żydów, stanowiąc 31% ogółu mieszkańców. W 1884 r. w Burzeninie żyło 329 Żydów, stanowiąc 29% ogółu mieszkańców.

 

W miejscowości długo nie było samodzielnej Gminy Wyznaniowej. W Burzeninie istaniał tzw. przykahałek podległy gminie sieradzkiej. Prawdopodobnie dopiero w XIX wieku utworzono w Burzeninie samodzielny kahał. Co ciekawe na cmentarzu żydowskim w Burzeninie, do 1812 r. chowano Żydów z Sieradza, ponieważ nie posiadali oni w tym czasie własnej nekropolii. Miasteczko szczyciło się własnymi rabinami. Znane są nazwiska kilku z nich. Ok. 1850 r. funkcję tę pełnił Abraham ben Wolf Butko, na przełomie XIX i XX w. - Zwi Perlmuttera z Pabianic oraz Abraham Moszek Weldfraud, po tym ostatnim urząd objął Abram Kolbe (ok. 1904 r.). W 1913 r. rabinem został Jankiel Dawid Lewkowicz. Ostatnim rabinem Burzenina był Mordka Dawid Marek, a rzezakiem Abram Warszawski.

 

W okresie międzywojennym zaczęła spadać liczba Żydów w byłym miasteczku - Burzenin utracił prawa miejskie w 1869 r. W 1921 r. w Burzeninie żyło 228 Żydów, stanowiąc 20% ogółu mieszkańców, a przed wybuchem wojny ich liczba spadła do 180. Z tego okresu zachował się dokument datowany na rok 1936 dotyczący wyborów do Gminy Wyznaniowej w Burzeninie, jednak nie zawiera żadnych konkretnych informacji.

 

Z zachowanych akt stanu cywilnego Urzędu Gminy dla wyznania mojżeszowego wynika, że do 1939 r. w Burzeninie mieszkało 38 rodzin żydowskich. Najliczniejszą z nich była rodzina Zołmy Salomończyka, która liczyła 16 osób. Większość Żydów miała własne posesje, natomiast biedniejsi mieszkali w wydzierżawionych domach. Nieraz w domach mieszkało kilka rodzin, gnieżdżący się w maleńkich izdebkach oddzielonych od siebie lichym przepierzeniem. Tylko bogatsi posiadali dwu, względnie trzypokojowe mieszkania. Żydzi tradycyjnie trudnili się handlem i rzemiosłem. W niektórych dziedzinach rzemiosło żydowskie konkurowało z polskim, a nieraz nawet dominowało. Żydzi wśród ogółu mieszkańców Burzenina wyróżniali się wyraźnie semickim wyglądem, tradycyjnym strojem, językiem jidisz, obyczajami religią. Niektórzy Żydzi cieszyli się szacunkiem ogółu burzeńskiej społeczności. Pretendowali oni do stanowisk radnych gminy oraz byli członkami komitetów społecznych. Chlubnym przykładem aktywności społeczności żydowskiej był jej udział na przełomie XIX i XX w. w ochronie miasteczka i okolicznych wsi poprzez dobrowolne wstępowanie do Ochotniczej Straży Pożarnej w Burzeninie. Żydzi mieli synagogę (najpierw drewnianą, następnie murowaną), cmentarz, mykwę, rzeźnię oraz cheder. W pobliżu bożnicy mieszkał tzw. "szochet" - rzezak, który dokonywał koszernego uboju drobiu i bydła. W takim małym miasteczku, jakim był Burzenin, była to pierwsza osoba po rabinie, nieomal duchowna. W Burzenienie żyli Żydzi, którzy nosili polskie nazwiska m. in.: Abecadło, Czapla, Danielewicz, Działoszyński, Józefowicz, Koniarski, Librowski, Pinczewski, Przedborski, Sieradzki, Tondowski, Warszawski.

Podczas II wojny światowej, we wrześniu 1939 r. Burzenin zajęły wojska niemieckie. W 1941 r. Niemcy utworzyli w okolicach Burzenina poligon dla wojsk pancernych. Z tego powodu wysiedlono z Burzenina całą ludność. Tutejsi Żydzi zostali deportowani do getta w Zduńskiej Woli i Pabianicach, a następnie trafili do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem

Źródła:

 

http://pl.wikipedia.org/wiki/Burzenin

 

Horbacz T., Świątynia parafialna w Burzeninie,,,Na sieradzkich szlakach"1998, nr 4/52/XIII, s. 19-21 (rzut poziomy i 5 zdjęć).

 

Kołodziejski S., Tragiczne lata wojny i okupacji hitlerowskiej w Burzeninie, ,,Na sieradzkich szlakach" 1987, nr 4/III, s.10-13.

 

Majdański J., Materiały do dziejów Burzenina w XVI-XVIII w., ,,Na sieradzkich szlakach" 2001,nr 3-4/63-64/XVI, s.2-3,

 

Majdański J., Zabytki Burzenina, ,,Na sieradzkich szlakach" 2002, nr1-2/65-66/XVII, s.8-9,

 

Majdański J., Charakterystyka układu przestrzennego Burzenina,,,Na sieradzkich szlakach" nr 2003, 1-4/69-72/XVIII, s.27-28,

 

Ruszkowski A., Sieradz i okolice, Sieradz 2000.

 

Akta stanu cywilnego par. Burzenin, Archiwum Państwowe w Łodzi.

 

http://www.zamkilodzkie.pl/pliki/burzenin_dwor.htm

 

http://www.zamkilodzkie.pl/pliki/burzenin.htm

 

http://www.sztetl.org.pl/pl/article/burzenin/5,historia/

 

http://www.ugburzenin.home.pl/burzenin/historia.php